5 kwietnia 1942 roku zakończył się pierwszy etap ewakuacji Armii Polskiej ze Związku Sowieckiego na Bliski Wschód. Do Iranu wydostało się prawie 44 tys. Polaków. Drugi rzut ewakuacji odbył się w sierpniu. W sumie z ZSRS wyjechało ponad 115 tys. osób: około 78,5 tys. żołnierzy gen. Władysława Andersa oraz 37 tys. cywilów.
Gen. Władysław Anders podczas inspekcji oddziałów Armii Polskiej w Związku Sowieckim. Od lewej N.N., płk dypl. Leopold Okulicki, gen. Władysław Anders. Fot. NAC
– Dla wielu Polaków, zarówno żołnierzy gen. Władysława Andersa, jak towarzyszących im cywili, decyzja o wyjściu ze Związku Radzieckiego była jedyną szansą na ocalenie – mówi dr Janusz Kowalewski, historyk zajmujący się dziejami Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
Polska armia w ZSRS powstała w sierpniu 1941 roku na mocy podpisanego 30 lipca 1941 roku polsko-radzieckiego porozumienia nazywanego układem Sikorski-Majski. Zawarto go po niemieckim ataku na ZSRR i ponownym nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między polskim rządem gen. Władysława Sikorskiego a Moskwą. Uzupełnieniem była umowa wojskowa z 14 sierpnia. Zgodnie z tymi dokumentami władze radzieckie na mocy „amnestii” zwolniły Polaków więzionych w ZSRS i pozwoliły na tworzenie wojska polskiego.
Na czele polskich oddziałów podporządkowanych rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie stanął gen. Władysław Anders zwolniony z więzienia NKWD na Łubiance. Do punktów werbunkowych w Tatiszczewie koło Saratowa i Tockoje w rejonie Buzułuku zaczęli przybywać Polacy zwalniani z łagrów, więzień i obozów, nie tylko żołnierze, lecz także tysiące cywilów. Na miejscu panowały ciężkie warunki. Obozy wojskowe były przeludnione, brakowało ubrań, jedzenia, szerzyły się choroby. Mimo to Polakom udało się zorganizować dwie dywizje piechoty: 5 Kresową i 6 Lwowską.
Polacy zgłaszający się do Armii Polskiej w ZSRS, lata 1941–1942. Fot. NAC
Od początku współpraca ze stroną sowiecką układała się nie najlepiej. – Sowiecka „amnestia” nie objęła wszystkich polskich więźniów, do wielu nie dotarły informacje o zwolnieniach, Sowieci opóźniali też dalszy pobór i mimo rosnących szeregów polskiej armii nie zwiększali przydziałów żywnościowych – wylicza historyk. W grudniu 1941 roku do obozu w Tockoje w ogóle nie dotarły obiecane transporty z żywnością, a żołnierze marzli w namiotach przy kilkudziesięciostopniowych mrozach.
W grudniu w Moskwie o sytuacji polskich żołnierzy rozmawiali z Józefem Stalinem gen. Sikorski i gen. Anders. Po tym spotkaniu Stalin zadecydował o przeniesieniu Armii Polskiej w okolice Taszkentu do Azji Środkowej. Niestety, warunki w nowym miejscu były równie fatalne. Powodem były m.in. niskie temperatury, głód i epidemia tyfusu, na który zmarło około 10 tys. żołnierzy i cywilów.
Ponadto w lutym 1942 roku władze sowieckie zażądały jak najszybszego skierowania polskich żołnierzy na front. – Gen. Anders odmówił, tłumacząc, że oddziały nie są jeszcze gotowe do walki – mówi dr Kowalewski. W odpowiedzi Kreml zmniejszył racje żywnościowe dla polskiej armii z 40 do 26 tys. –Sytuacja stała się tragiczna, ponieważ polskie dywizje liczyły już ponad 65 tys. żołnierzy i utrzymywały dodatkowo dziesiątki tysięcy cywilów – dodaje historyk.
Gen. Anders, aby ocalić życie żołnierzy i cywilów, 18 marca poprosił Stalina o ewakuację części polskiego wojska do kontrolowanego przez Brytyjczyków Iranu (Persji). Uzyskał zgodę na wyprowadzenie 44 tys. żołnierzy, dla których nie wystarczało żywności. 24 marca rozpoczęła się ewakuacja Armii Polskiej ze Związku Sowieckiego. Polacy docierali pociągami z republik Azji Środkowej do portu w Krasnowodzku nad Morzem Kaspijskim, a stamtąd statkami do portu Pahlevi w Iranie. Do 5 kwietnia ZSRS opuściło blisko 44 tys. osób: ponad 33 tys. żołnierzy i niemal 11 tys. cywilów, w tym 3 tys. dzieci.
Po ewakuacji stosunki polsko-sowieckie uległy pogorszeniu i 2 lipca rząd polski w Londynie został poinformowany, że Stalin zdecydował o wyprowadzeniu z ZSRS pozostałych jednostek na Bliski Wschód. – W ten sposób pozbywał się ze swoich terenów polskiego wojska, lojalnego wobec legalnych władz RP – wyjaśnia dr Kowalewski. 31 lipca podpisano polsko-radziecki protokół o ewakuacji, a 19 sierpnia Polacy zaczęli opuszczać ZSRS. Do końca sierpnia wyjechało do Iranu prawie 70 tys. osób. Łącznie w 1942 roku ewakuowano ponad 115 tys. Polaków: blisko 78,5 tys. żołnierzy i 37 tys. cywilów. – Dla większości z nich był to ratunek przed pewną śmiercią – podkreśla badacz.
W Iranie dla polskich żołnierzy rozpoczął się szlak bojowy prowadzący przez Bliski Wschód (gdzie szkolili się i dozbrajali) do Włoch. Tam w 1944 roku, jako 2 Korpus Polski, wsławili się, zdobywając m.in. Monte Cassino, Ankonę i Bolonię. Ludność cywilna zaś została rozlokowana w różnych miejscach na świecie. Polskie osiedla powstały m.in. w Indiach, Ugandzie, Tanganice, Południowej Afryce, Nowej Zelandii i Meksyku.
Na terenie Związku Radzieckiego pozostało kilkaset tysięcy Polaków. – Niestety, Sowieci uznali, że wraz z wyjściem armii Andersa zakończyła się akcja werbunkowa do polskiego wojska, zamknęli punkty rekrutacyjne i zaprzestali zwalniania Polaków z więzień i obozów – opowiada dr Kowalewski. Część z nich wstąpiła później do Armii Polskiej w ZSRR sformowanej pod dowództwem polskich komunistów.
autor zdjęć: NAC
komentarze